‘Wij en Zij. De ander als het kwaad’ en de relational turn als hoop

Omschrijving

Medio 2025 verscheen het boek van Jaap Wijkstra ‘Wij en Zij. De ander als het kwaad’. Een uiterst actueel boek in de huidige tijd waarin het splitsen in ‘wij en zij’, het aanwijzen van anderen als zondebok, het polariseren tussen groepen, aan de orde van de dag is. Wijkstra beschrijft dat dit splitsen menseigen is en van alle tijden. Hij lardeert dit met voorbeelden uit de actualiteit en geschiedenis. Zijn grote zorg en aanleiding voor dit boek is dat splitsen in wij en zij de wereld onveiliger maakt en onrechtvaardiger. Vanuit verschillende perspectieven onderzoekt hij waarom we ‘als vanzelf ’ splitsen in wij en zij (want het zijn niet alleen anderen die dat doen, we doen het zelf ook, meer of minder), en hoe we op een constructievere manier hiermee zouden kunnen omgaan. Daarbij komt hij uit op de ‘relational turn’, die hij, in weerwil van andere ontwikkelingen, overal ziet ontstaan: filosofisch, psychologisch, sociaal. Zijn zoektocht leidt tot een rijk en gelaagd boek, waarin de vraag in al haar complexiteit wordt benaderd. Om meer inzicht te krijgen in de achtergrond van het boek, zowel het ontstaan ervan als de inhoud, heeft Marcel de Rooij een gesprek gevoerd met Jaap Wijkstra. Het tweede deel van dit artikel is een weergave van dat gesprek. Als kader hiervoor geven we eerst een beknopte introductie op het boek.

Introductie op het boek: ‘Wij en Zij. De ander als het kwaad’
In zijn nieuwe boek onderzoekt Jaap Wijkstra het ‘wij-zij denken’. Splitsen in ‘wij en zij’ is een zorgwekkend fenomeen dat we breed zien in onze samenleving en politiek. ‘Wij’ vertegenwoordigen daarbij het goede en ‘zij’, de ander, het kwaad (het vermeende, geprojecteerde kwaad). Splitsen in wij en zij is een krachtig emotioneel fenomeen, het is menseigen en ontstaat op zowel individueel als sociaal niveau ‘vanzelf ’. Dit splitsen is gevaarlijk: de uiterste consequentie is dat het kan leiden tot bloedvergieten. ‘Zij’, de anderen, worden ontmenselijkt en het idee ontstaat (de utopiefantasie) dat alle problemen zullen zijn opgelost als ‘zij’ zijn verdwenen. Zie bijvoorbeeld de huidige emotionele discussie over immigranten. Het splitsen en de bijbehorende utopiefantasie zijn ook een gevaar voor de democratie omdat het uitgaat van het niet her- en erkennen van de ander als een autonome ander met dezelfde rechten.

Kernvraag in het boek is: waarom splitsen we onze wereld zo vanzelf en snel in wij en zij, in goed en kwaad? Kunnen we, vanuit een beter begrip van dit fenomeen dat in onze menselijke geschiedenis steeds weer optreedt, er wellicht anders mee omgaan? Wijkstra probeert deze vraag in al haar complexiteit te benaderen. Het gaat hem om het onderscheiden én verbinden van verschillende perspectieven vanuit meerdere disciplines zoals filosofie, geschiedenis, psychologie, sociologie, politiek. Hij stelt dat in de meeste verklaringen van dit wij-zij denken het psychische emotionele perspectief onderbelicht en vaak zelfs volledig afwezig is. Terwijl juist dat psychische perspectief, in samenhang met andere perspectieven, meer inzicht kan bieden in dit complexe fenomeen en juist daar een belangrijke verbinding te vinden is tussen de nog altijd zo gescheiden disciplines.