Wat te doen met burgerschapsonderwijs?

Omschrijving

Wat te doen met burgerschapsonderwijs? Deze vraag lijkt, met name sinds het aantreden van Donald Trump in 2016, en hernieuwd in 2024,1 een meer en meer prangende vraag te worden. Dat geldt in het bijzonder voor de regimes van de westerse liberale democratieën die deel uitmaken van de liberale wereldorde zoals die haar historisch meest veelomvattende en definitieve vorm heeft gekregen sinds 1989 en het vallen van de Berlijnse muur en het IJzeren Gordijn. Dat betekende een overwinning van het liberale model op dat van het communistische, met name zoals het historisch gekend werd in de gedaante van dat van de Sovjet-Unie. Althans, zo kunnen we het beschrijven als we de geschiedschrijving van Amerikaanse historicus Francis Fukuyama mogen geloven.

Wat te doen met burgerschapsonderwijs? Eigenlijk stelt deze vraag: wat moet er gebeuren om de liberale democratieën te beschermen en te handhaven, van zowel interne als externe bedreigingen? Dit is geen nieuwe vraag, sterker nog, het is een vraag die even oud is als het denken over het concept burgerschap en bijhorende termen zoals samenleving, verstedelijking, nationale of regionale identiteit, wetgeving, ethiek, oorlogvoering, vrede, etc. In zijn inleiding tot zijn vertaling van de Republiek van de Griekse filosoof Plato (ca. 4e eeuw v. Chr.), een van de allereerste teksten waarin systematisch werd nagedacht over het inrichten van een (ideale) samenleving en de verschillende vraagstukken die daarbij komen kijken, schrijft de classicus Charles Reeve:

No doubts that the Republic is one of the very greatest works of Western philosophy. Like nothing before it and very little since, it combines philosophical and literary resourcefulness of the highest order in an attempt to answer the most important question of all – how should we live if we want to live well and be happy? Justly or unjustly? Morally or immorally? […] The fundamental goal of ethical or political education isn’t to provide knowledge, therefore, but to socialize desires, so as to turn people around (to the degree possible) from the pursuit of what they falsely believe to be happiness, to the pursuit of true happines. (ix; xiv)

In dit citaat zitten een heleboel aannames en ideeën, die in dit artikel helaas buiten beschouwing moeten blijven. Maar één zin vind ik het meest prangend, en de moeite van het verder bespreken waard, en dat is de laatste. Volgens Reeve is de kern van burgerschapsonderwijs (ethical or political education) niet slechts het aanbieden van kennis, maar, integendeel, het socialiseren van verlangens (to socialize desires) en het aanleren van het juiste pad naar ware geluk (turn people to the pursuit of true happiness).

In dit artikel zal ik – om mijn visie op het vraagstuk betreffende burgerschapsonderwijs te geven – eerst een korte schets maken van hoe de moderne westerse wereld op dit moment gekenmerkt wordt, met name gebaseerd op het denken van de Schotse filosoof Alisdair MacIntyre, vervolgens aankaarten hoe bepaalde vermeende problemen in diezelfde westerse wereld gevolgen heeft voor het huidige burgerschapsonderwijs in Nederland en de waargenomen problemen omtrent dit vak, en tot slot mijn voorgestelde antwoorden op deze problemen formuleren om te argumenteren voor een implementatie van een bepaald type burgerschapsonderwijs op Nederlandse scholen waarmee deze problemen in mijn ogen verholpen kunnen worden.