Afwijkingen in het duister

Omschrijving

Dit artikel onderzoekt hoe psychose niet alleen medisch te verklaren is, maar vooral vraagt om begrip van binnenuit. Met drie denkfiguren — de vleermuis, de oorlogsvluchteling/veteraan en de visionair — laat ik zien dat psychotische ervaring slechts gedeeltelijk te vatten is via neurobiologie of psychiatrie. Zoals Nagels vleermuis ons leert dat subjectieve ervaring onbereikbaar blijft, zo toont de oorlogsveteraan dat psychose meer is dan individueel trauma: het raakt sociale en morele dimensies. De visionair staat voor de religieuze en spirituele taal waarin veel psychotische ervaringen worden uitgedrukt. In plaats van psychose te reduceren tot stoornis pleit ik voor een bredere, filosofische benadering, waarin perplexiteit en hyperreflectie worden gezien als vormen van protofilosofie die nieuwe inzichten kunnen bieden.

1. Introductie
Vaak wordt psychose beschouwd als iets ziekelijks, als een psychische stoornis, sociale ontregeling, of hersenziekte. En dat zal het ongetwijfeld ook allemaal wel zijn. Onder de hersenscanner zijn wellicht, als je maar voldoende diep graaft, afwijkende neurologische processen of structuren te vinden. In de levensgeschiedenis van mensen kunnen allicht ook determinerende omstandigheden gevonden worden (trauma, drugsgebruik, eigenwijsheid), die in verband kunnen worden gebracht met latere psychose. En uit epidemiologisch onderzoek mag ook blijken dat er een correlatie is tussen de grootte van de stad waar men woont en de kans op een psychose. Dergelijk onderzoek is relevant voorzover men psychoses wil voorkomen en genezen. Hierbij wordt de psychose beschouwd als een gebeurtenis, een proces of een toestand, die causaal verbonden is met andere gebeurtenissen van verschillende biologische, psychologische en sociale niveaus. Om de psychose te proberen te voorkomen of te genezen, kan men dan ingrijpen op een of meer van de biologische, psychologische of sociale niveaus.

Voor doeleinden van zorg en zelfzorg, management en zelfmanagement, is dit waardevol onderzoek. Maar verklaringen, preventies en genezingen leiden nog niet vanzelf tot begrip. Begrijp je hoe een alcoholicus zich voelt door onderzoek naar de chemische structuur van alcohol? Begrijp je een schilderij wanneer je de kwaliteit van de verf hebt geanalyseerd, of het leven van de schilder hebt onderzocht? Het verschil tussen een verschijnsel verklaren en een verschijnsel begrijpen is essentieel voor het onderscheid tussen natuur- en geesteswetenschappen. Dit soort thema’s en vragen stonden centraal in mijn eerdere werk, zoals Pure waanzin. Zoektocht naar de psychotische ervaring (2004) en Filosofie van de waanzin. Fundamentele en grensoverschrijdende inzichten(2014). Dit artikel is een voortzetting van mijn eerdere werk.